میلاد خجسته فاطمه زهرا (س) سرور بانوان جهان، عطای خداوند سبحان، کوثر قرآن مبارک

به روز اول عالم تو مخلوق                به روز اول خلقت تو معشوق            

که معشوقت نثار نام احمد (ص)       به شویت، علی (ع) جان، هر دو فرزند

همه کون و مکان را خلق کرده        همه جن و پری اندرز کرده          

که تا دنیا به دنیا است، ای خلایق    به لطف فاطمه (س) باشید منزل

*در روایت است که خدا قبل از همه انسان ها روح مطهر حضرت فاطمه (س) را خلق کرده و مابقی انسان ها به واسطه وجود مقدس ایشان بعدأ خلق شده اند و همه انسان ها به وجود ایشان واسطه خواهند بود.

حدیث لَوْلاک حدیث قدسی که وجود پیامبر اسلام(ص) و اهل بیتش(ع) را به عنوان هدف آفرینش هستی معرفی می‌کند.

تعبیر «لولاک لما خلقت الافلاک» با این‌که در منابع روایی متقدم شیعه به‌ویژه کتب اربعه نیامده، اما در منابع روایی متأخر، متون فقهی، تفسیری، کلامی و... کاربرد زیادی داشته است. شبیه محتوای این حدیث در برخی از متون روایی متقدم شیعه و اهل سنت، با مضامینی متفاوت، گاه فقط درباره شخص پیامبر اسلام(ص) و گاه درباره پیامبر(ص) و اهل بیتش(ع) آمده است.

در میان احادیث معروف به لولاک، حدیث «یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» شهرت بیشتری در میان شیعه پیدا کرده است. این حدیث در جوامع روایی متقدم شیعه نیامده و برای اولین بار سید محمدحسن میرجهانی در کتاب جُنَّة العاصمة آن را با استناد به کتابی خطی به نام کشف اللئالی نوشته صالح بن عرندس حلی نقل کرده است.

برخی با توجه به ضعف سند حدیث لولا فاطمه معتقدند بخش دوم و سوم این حدیث «لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» توسط غالیان به حدیث لولاک ملحق شده و مخالف قرآن، روایات و عقل است. در مقابل، بنا بر نظر افرادی چون آیت الله شبیری زنجانی اگرچه سند حدیث لولا فاطمه جعلی است، ولی مضمون آن قابل دفاع است؛ زیرا هدف از خلقت هدایت انسان‌هاست و معصومان نیز واسطه فیض در هدایت هستند، بنابراین می‌توان گفت که اگر اهل بیت(ع) نبودند عالم خلق نمی‌شد.

جایگاه عبارت لولاک لما خلقت الافلاک

فراز «لولاک لما خلقت الافلاک» در حدیث قدسی لولاک،^[۱] که وجود رسول الله(ص) را هدف و انگیزه آفرینش هستی خوانده است،^[۲] در متون فقهی، تفسیری، کلامی، عرفانی و ادبی کاربرد زیادی داشته است.^[۳]

در روایت لولاک اگرچه سخن از فقه یا احکام فقهی نیست؛ ولی برخی فقها برای تأیید برداشت‌های خود به صورت سلبی یا ایجابی، به این روایت استناد کرده‌اند.^[۴] در کتب کلامی شیعه از این روایت برای اثبات برتری پیامبر اسلام(ص) و همچنین اهل بیت(ع) بر دیگر موجودات عالم بهره برده شده است.^[۵] مفسران شیعه و اهل سنت نیز در تفسیر آیاتی که مرتبط با پیامبر اسلام(ص) یا بیان هدف از خلقت است، به این عبارت استناد کرده‌اند.^[۶] در نوشته‌های عرفانی در بحث انسان کامل^[۷] و در سروده‌های ادبی نیز این عبارت نمود زیادی داشته است؛ از جمله در این شعر مولانا:

متن حدیث

متن حدیث لولاک در برخی از متون روایی شیعه و اهل سنت، با مضامین متفاوتی گاه فقط درباره شخص پیامبر اسلام(ص) و گاه درباره پیامبر و اهل بیتش(ع) آمده است:

• ... وَ أَنْتَ خِیرَتِی مِنْ خَلْقِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاک مَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاک وَ لَا الدُّنْیا وَ لَا الْأَرْض...^[۹]|ترجمه= و تو بهترین خلق من هستی. به عزت و جلالم قسم اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی‌کردم و نه دنیا و نه زمین را...
• ... یا آدَمُ، إِنَّهُ لَأُحِبُّ الْخَلْقِ إِلَی ادْعُنِی بِحَقِّهِ فَقَدْ غَفَرْتُ لَک وَلَوْلَا مُحَمَّدٌ مَا خَلَقْتُک...^[۱۰]|ترجمه=‌ای آدم همان او محبوب‌ترین خلق نزد من است مرا به حق او بخوان که به خاطر او تو را بخشیدم و اگر محمد نبود تو را خلق نمی‌کردم... ^{[یادداشت ۱]}
• یا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاک لَمَا خَلَقْتُ آدَمَ وَ لَوْ لَا عَلِی مَا خَلَقْتُ الْجَنَّة^[۱۱]|ترجمه=ای محمد! به عزت و جلالم سوگند اگر تو نبودی آدم را نمی‌آفریدم و اگر علی نبود بهشت را خلق نمی‌کردم.
• یا عَلِی لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْض^[۱۲]|ترجمه=ای علی اگر ما نبودیم خداوند آدم و حواء و بهشت و جهنم و آسمان و زمین را نمی‌آفرید.
• یا أَحْمَدُ! لَوْلاک لَما خَلَقْتُ الْأَفْلاک، وَ لَوْلا عَلِی لَما خَلَقْتُک، وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُکما^[۱۳]|ترجمه=‌ای احمد! اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی‌کردم و اگر علی نبود تو را خلق نمی‌کردم و اگر فاطمه نبود شما دو نفر را خلق نمی‌کردم.

محتوای حدیث

بر اساس احادیث لولاک، علت اصلی آفرینش هستی را وجود پیامبر گرامی اسلام(ص) و اهل بیتش(ع) معرفی کرده‌اند.^[۱۴] در توضیح این احادیث بیشتر به آیات قرآن استناد شده است. بر این اساس گفته شده طبق آیات قرآن هدف از خلقت کل عالم، انسان و انجام بهترین عمل است^{[یادداشت ۲]} که به بهترین شکل در وجود انسان کامل محقق خواهد شد؛ انسانی که از هرجهت بر تمامی موجودات و آسمان و زمین برتری دارد. انسان کامل نیز کسی نیست جز حضرت محمد(ص). به همین دلیل خداوند در حدیث لولاک او را علت خلقت تمامی آفرینش معرفی می‌کند.^[۱۵] طبق این تحلیل خلقت تمام عالم مقدمه ظهور انسان به طور عام و انسان کامل (پیامبر اسلام(ص)) به طور خاص است.^[۱۶]

در تحلیل دیگری گفته شده طبق آیه ۵۶ سوره ذاریات «وَمَا خَلَقْتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ» هدف از خلقت جن و انس عبادت خداوند است و امکان عبادت صحیح یا عبادت کامل و اتم بدون وجود رهبر و پیشوا وجود نخواهد داشت؛ همچنین باید گفت طبق آیه سوم سوره مائده «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الإِسْلامَ دِینًا»، کامل‌ترین نوع عبادت در دین اسلام صورت خواهد پذیرفت؛ به همین دلیل است که خداوند خطاب به پیامبر اسلام(ص) فرمود: «لولاک لما خلقت الافلاک».^[۱۷] نکته دیگری که در این تحلیل بر آن تاکید شده این است که این حکمت خلقت جهان با رحلت پیامبر اسلام(ص) منقضی نخواهد شد و در وجود ائمه(ع) ادامه خواهد یافت.^[۱۸]

منبع حدیث

حدیث لولاک با این عبارت «لولاک لما خلقت الافلاک» در هیچ‌کدام از منابع روایی متقدم شیعه به‌ویژه کتب اربعه نیامده و تنها در کتاب الانوار فی مولد النبی اثر ابوالحسن بکری بدون سند از امام علی(ع) روایت شده و به تبع او در برخی دیگر از کتب از جمله بحار الانوار نقل شده است.^[۱۹] البته در علل الشرائع اثر شیخ صدوق روایتی هم‌مضمون این حدیث نقل شده است: «یَا عَلِیُّ لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْض».‏^[۲۰] با این حال محمد تقی مجلسی، پدر علامه مجلسی و از علمای شیعه در قرن یازدهم قمری، عبارت ««لولاک لما خلقت الافلاک» را متواتر دانسته است.^[۲۱]

برخی معتقدند وجود فراز «لولاک لما خلقت الافلاک» در کتب متاخر روایی شیعه به دلیل فرآیند نقل به معنا (بیان معنا و مفهوم روایت نه نص آن)^{[۲۲][یادداشت ۳]} بوده و بر اساس برخی روایات با همین دورن‌مایه در منابع متقدم، وارد در کتب متاخر شده است.^[۲۳]

حدیث لولا فاطمه

در میان احادیث معروف به لولاک، حدیث «یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» شهرت بیشتری در میان شیعه پیدا کرده است.^[۲۴] این حدیث در جوامع روایی متقدم و معتبر شیعه نیامده و برای اولین بار شخصی به نام طباطبایی میرجهانی اصفهانی، نویسنده کتاب جُنَّة العاصمة مدعی است که حدیث را در کتابی خطی به نام کشف اللئالی نوشته صالح بن عَرَندَس حلّی (م قرن ۹) دیده است. سندی که میرجهانی به آن تکیه کرده چنین است:

«فی کتاب کشف اللئالی لصالح بن عبدالوهّاب بن العرندس، إنّه روی عن الشیخ إبراهیم بن الحسن الذرّاق،‌ عن الشیخ علیّ بن هلال الجزائری، عن الشیخ أحمد بن فهد الحلّی، عن الشیخ زین الدین علیّ بن الحسن الخازن الحائری، عن الشیخ أبی عبدالله محمّد بن مکّی الشهید، بطرقه المتصلة إلی أبی جعفر محمّد بن علیّ بن موسی بن بابویه القمّی، بطریقه إلی جابر بن یزید الجعفی، عن جابر بن عبدالله الأنصاری، عن رسول الله صلی الله علیه و آله، عن الله تبارک و تعالی، أنّه قال: یا احمد لولاک ... »^[۲۵]

آیت‌الله شبیری زنجانی سند حدیث لولا فاطمه را دارای اشکال ^[۲۶] و بلکه کاملا جعلی می‌داند چون ابن عرندس از کسی نقل می‌کند که مدت‌ها بعد از خودش به دنیا آمده است. ^[۲۷] با این حال او مضمون حدیث را با توجیهی قابل دفاع توصیف می‌کند. از نظر او چون هدف از خلقت هدایت انسان‌هاست و معصومان نیز واسطه فیض در هدایت هستند، بنابراین می‌توان گفت که اگر اهل بیت نبودند عالم خلق نمی‌شد.^[۲۸] محمدعلی گرامی نیز چند نفر از راویان حدیث را مجهول معرفی می‌کند؛ ولی این نکته را عامل تکذیب حدیث نمی‌داند.^[۲۹]

دیدگاه‌ها درباره حدیث لولا فاطمه

برخی با توجه به ضعف سند حدیث لولا فاطمه معتقدند بخش دوم و سوم این حدیث «لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» توسط غالیان به حدیث لولاک ملحق شده و مخالف قرآن، روایات و عقل است؛ زیرا بر برتری علی(ع) بر پیامبر اسلام(ص) و همچنین برتری فاطمه(س) بر پیامبر و علی علیهما السلام اشاره دارد؛ در حالی که طبق اعتقادات شیعه پیامبر اسلام(ص) برترین مخلوق خداوند و وجود اهل بیت(ع) از نور آن حضرت است.^[۳۰]

در مقابل، به این نکته اشاره شده که اگر امامت و ولایت نبود نبوت هم پدید نمی‌آمد؛^[۳۱] زیرا نبوت بیان قانون است و قانون بدون اجرا هیچ فایده‌ای ندارد و اجرای قانون نبوت با امامت امکان‌پذیر است؛ بنابراین امامت از نبوت مهم‌تر است. در ادامه این تحلیل به این نکته اشاره شده که طبق این تحلیل نباید گفت حضرت علی(ع) از پیامبر والاتر است؛ زیرا پیامبر اسلام(ص)‌ دو منصب نبوت و امامت را دارا بود و امام علی(ع) فقط منصب امامت را برعهده داشت. بر اساس این تحلیل امامان حافظان دین هستند و اگر پس از رحلت پیامبر امامت نبود دین به انحراف کشیده می‌شد؛ بنابراین دین خاتم از طریق امامت حفظ می‌شود و امامان به جز حضرت علی(ع) همه از فرزندان فاطمه(س) هستند.^[۳۲]